Tegoroczny temat wiodący XXX Jarmarku Sztuki Ludowej w Iłży oraz Konkursu dla Twórców Ludowych i Rękodzielników ściśle wiąże się z działalnością Spółdzielni Rękodzieła Ludowego w Iłży „Chałupnik”, mająca swoją siedzibę w Iłży, a z którą w 2025 roku wiążą się dwie rocznice – 75 rocznica powstania (19 maja 1950 r. odbyło się Walne Zgromadzenie Założycielskie Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Chałupnik”), jak i 35 rocznica rozwiązania ww. Spółdzielni (roces likwidacji Spółdzielni trwał do 9 listopada 1995 roku). Starając się upamiętnić, jak i ożywić tradycje i działalność Spółdzielni „Chałupnik”, Organizatorzy XXX Jarmarku Sztuki Ludowej, zapraszają do udziału w konkursie, w którym inspiracją do przygotowania prac konkursowych ma być szeroko rozumiana twórczość, wyroby, jak i sami twórcy danej Spółdzielni.

Twórczość i wyroby Spółdzielni Rękodzieła Ludowego w Iłży „Chałupnik” związana jest z różnorodnym asortymentem, opartym na regionalnych formach i wzorach ludowych, ale i nie tylko. Sztuka użytkowa i rękodzieło były bez wątpienia cechą charakteryzująca twórczość Chałupnika. Spółdzielnia współpracowała ściśle z Cepelią (Centralą Przemysłu Ludowego i Artystycznego) organizując wystawy, przeglądy i konkursy sztuki ludowej.

Przykładowymi wyrobami Spółdzielni Chałupnik były m.in.:

– ceramika iłżecka, rędocińska, denkowska i z podkieleckich Chałupek;

– słomiane maskotki, zabawki i ozdoby (tzw. „słomiaczki”) m.in. Chochołek i Gosposia, Opocznianka, Kielczanka, , Białka, Antek, Kominiarczyk;

– maskotki z serii Kropka, Grzybek, Czerwony Kapturek, Kraska, Ziemowit;

– lalki w strojach regionalnych: Sandomierska Małgorzata, Sandomierska Kasia, Danuta Opoczyńska, Lubelska Paulina, Magda;

– kwiaty z papieru.

Kolorystyka twórczości związane z Chałupnikiem opierała się głównie na kolorach polew ceramicznych oraz regionalnych tkaninach. Używane na papierze firmowym logo było czerwono-czarne i nawiązywało do barw kobiecego stroju kieleckiego. Wiodące kolory to np.:

 – ceramika: ciemna zieleń, ceglasty, pomarańczowy i żółty, brąz

– tkanina: ciemny granat, czerń, biel, ciemnoczerwony, bordowy, zielony, różowy, błękitny.

Zdobnictwo, stylistyka, ornament i wzornictwo charakteryzowały m.in.:

– fale, pasy, pasy w kolorach: czarnym, białym, brązowym;

– jodełka świętokrzyska;

– stempelki okrągłe lub kwadratowe z geometrycznymi wzorami ;

– lalki w strojach ludowych, o bogatej –różnorodnej kolorystyce najczęściej ubrane w pasiaste sukienki ;

Charakterystyczne motywy w rzeźbie to m.in.:

– świątki, Chrystus frasobliwy, Matka Boska, Św. Franciszek, Św. Roch, Św. Antoni;

– zwierzęta hodowlane i dziko żyjące  (w szczególności ptactwo – ptaszki);

– Twardowski na kogucie, Twardowski na księżycu;

– kapliczki z przedstawieniami świętych, scenami pasyjnymi;

– kropielniczki na wodę święconą;

– baby w strojach regionalnych oraz wykonujące czynności domowe (przy międlicy, robiące masło, przy kołowrotku).

Prace konkursowe można również powiązać z samymi twórcami, którzy pracowali lub współpracowali z Chałupnikiem, pośród których należy wymienić m.in.: CERAMICY: (z Iłży) Wincenty Kitowski, Jadwiga Kosiarska, (z Rędocina) Henryk Rokita i syn Wiesław, Stanisław Seweryński, syn Czesław i córka Janina. Jarosław Rodak, Krystyna Mołdawa, (z Chałupek) Józef Głuszek, (z Denkowa) Barbara Batugowska, Tadeusz Połetek, Wacław i Tadeusz Górczyński, Andrzej Boberek; LALKARKI: Maria Kowalczuk, Rozalia Siwiec; TKACTWO: Genowefa Barszcz.

Więcej informacji i polecanych materiałów na stronie – https://zawody-ginace.pl/ – zakładka „Jarmark Sztuki Ludowej 2025” / „Temat Przewodni” – https://zawody-ginace.pl/temat-przewodni/

Zachęcamy do zapoznania się z materiałami związanymi z iłżeckim „Chałupnikiem” np.:

Babula ł. 2020, Ceramika iłżecka: niezapomniana tradycja, Iłża.

Babula ł., 2024, Niezapomniani twórcy ceramiki iłżeckiej, Iłża

Babula ł., 2025, Atlas ptaków ceramicznych Iłży, Szamotuły.

Bednarczyk Adam – liczne publikacje i opracowania związane z Iłżą, garncarstwem, jak i Spółdzielnią „Chałupnik” – https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam_Bednarczyk

Pastuszkiewicz S., 1960 (2018), Garncarstwo w Iłży w pierwszej połowie XX wieku, (red. Ł. Babula), Iłża.

Materiały on-line:

Film pt. Ceramika iłżecka, reżyseria Andrzej Wajda, PWSFTviT, 1951 – https://www.youtube.com/watch?v=nTIznqAm37U&ab_channel=LodzFilmSchool

Strona internetowa Muzeum Regionalnego w Iłży (jak i zbiory i materiały archiwalne w siedzibie ww. Muzeum) – Babula ł., 70 lat temu powstał iłżecki „Chałupnik” – https://muzeumilza.pl/2020/05/19/70-lat-temu-powstal-ilzecki-chalupnik/

Portal internetowy „Szukaj w Archiwach” – https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/strona_glowna

Portal internetowy „Narodowe Archiwum Cyfrowe” – https://www.nac.gov.pl/

Muzeum Domków, Lalek, Gier i Zabawek – https://www.muzeumdomkow.pl/mapa-chalupnik

Wykład on-line – Babula Ł., 2023, Formy i zdobnictwo wyrobów ceramicznych z ośrodków garncarskich spółdzielni „Chałupnik” –https://www.youtube.com/watch?v=Xl825I6mXHM&ab_channel=LokalnaTV

Blog – Chwałowice, Iłża, region radomski, świętokrzyski – https://chwalilza.home.blog/tag/garncarstwo/

Podcast – Południe RDC – Niezapomniani twórcy ceramiki iłżeckiej – https://www.rdc.pl/podcast/poludnie-rdc_mWFYkAw8N302RRpMsYbz?episode=ZlGepFsLaPiyoPnokDR9&active_page=3

Strona internetowa Iłżeckiego Towarzystwa Historyczno-Naukowego:

Nowakowski P., 2020, „Ceramika iłżecka” od podszewki, zapiski Andrzeja Wajdy – https://www.ilzahistoria.pl/aktualnosci/ceramika-ilzecka-od-podszewki-zapiski-andrzeja-wajdy/

Babula Ł., 2016, Pamiętnik Pastuszkiewicza czyli „Historia garncarstwa w Iłży” –  https://www.ilzahistoria.pl/historia-ilza/pamietnik-pastuszkiewicza-czyli-historia-garncarstwa-w-ilzy/

Oprac. Ł. Babula, R. Zapłata